Jak wygląda rozprawa

Sprawy w sądach ciągną się latami, a i tak wydany wyrok nie zawsze nas satysfakcjonuje. Warto więc wiedzieć, jak wygląda postępowanie sądowe i jak walczyć o uzyskanie korzystnego rozstrzygnięcia.

Sąd zazwyczaj rozpoznaje sprawę na rozprawie, na którą wzywa się strony, świadków i biegłych. W wyjątkowych sytuacjach, określonych w Kodeksie postępowania cywilnego, sprawa może być rozpoznana na posiedzeniu niejawnym, czyli bez udziału stron (dotyczy to zwłaszcza tzw. postępowań odrębnych, na przykład nakazowych i upominawczych).
Rzadko zdarza się, aby spór rozstrzygnięto na pierwszej rozprawie. Zazwyczaj ma ona kilka terminów. Rozprawa może też być odroczona – na przykład z powodu niestawiennictwa stron czy świadków (o tym, kiedy trzeba być obecnym na rozprawie i jak usprawiedliwić nieobecność, pisaliśmy w Muratorze 9/2001).

Sąd może odroczyć rozprawę na wniosek strony lub z urzędu w sytuacji, gdy:
- zawiadomienie o rozprawie doręczono stronie później niż na siedem dni przed jej terminem i strona nie miała czasu na przygotowanie się do rozprawy,
- sąd stwierdzi inne nieprawidłowości w doręczeniu wezwań stronom (brak potwierdzenia doręczenia, wezwanie doręczono osobie do tego nieupoważnionej, na przykład małoletniej, awizo czekało na adresata na poczcie krócej niż siedem dni, wezwanie wysłano pod zły adres) albo nieobecność strony spowodowana jest nadzwyczajnym wydarzeniem lub inną znaną sądowi przyczyną,
- jest konieczne przeprowadzenie oględzin lub dowodu z opinii biegłego,
- sąd postanowi wezwać do udziału w sprawie osoby, które nie zostały wskazane w pozwie (wniosku), a które powinny występować w sprawie w charakterze powodów, pozwanych czy uczestników postępowania,
- nie stawił się wezwany świadek, a strona, która wnioskowała o jego przesłuchanie, nie cofnie tego wniosku. Wniosek o odroczenie należy złożyć na wstępie rozprawy.

Rozprawa

Rozprawą kieruje przewodniczący składu orzekającego. Po wywołaniu sprawy przewodniczący sprawdza obecność stron i ich pełnomocników oraz wezwanych na termin świadków. Po sprawdzeniu obecności świadkowie opuszczają salę. Sąd udziela głosu stronom, aby przedstawiły swoje żądania i wnioski. Najpierw wypowiada się powód, potem pozwany. Zawsze, gdy jedna ze stron zajmuje stanowisko co do pewnej kwestii, druga musi mieć możliwość wypowiedzenia się w tej samej sprawie. Aby ustalić, po czyjej stronie jest racja, sąd musi zapoznać się z dowodami: obejrzeć dokumenty, przesłuchać wezwanych świadków, strony, zapoznać się z opiniami biegłych.
Najpierw sąd przesłuchuje świadków, uprzedzając ich o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań. Na wniosek którejś ze stron bądź z urzędu sąd może odebrać od świadków przyrzeczenia. W razie przesłuchiwania świadków testamentu ustnego złożenie przyrzeczenia jest obowiązkowe. Po złożeniu zeznań świadkowie nie powinni kontaktować się z osobami, które jeszcze nie zeznawały. W żadnym jednak sądzie nie ma do tego odpowiednich warunków lokalowych. Dlatego najczęściej świadkowie, którzy złożyli zeznania, pozostają w sali do czasu przesłuchania wszystkich pozostałych świadków. Sąd wysłuchuje też biegłych, jeśli potrzebne jest wyjaśnienie opinii sporządzonej na piśmie. Strony mają prawo zadawać pytania biegłym i świadkom.
Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego sąd, na wniosek  lub z urzędu, dopuszcza dowód z przesłuchania stron. Gdy sąd ma wątpliwości, czy strona mówi prawdę, może ponownie ją przesłuchać po wcześniejszym odebraniu przyrzeczenia. Wówczas strona zeznaje już pod groźbą odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań. Sąd nie może odebrać przyrzeczenia od obu stron, jeśli przesłuchuje je co do tych samych okoliczności faktycznych. Z rozprawy sporządza się protokół, w którym opisany jest cały jej przebieg. W protokole zapisuje się treść wszystkich wniosków, oświadczeń, zeznań świadków czy stron, twierdzeń biegłych oraz postanowień, które nie podlegają zaskarżeniu (na przykład o rozpoznaniu wniosków dowodowych). 
Strony mogą żądać uzupełnienia protokołu lub sprostowania jego treści najpóźniej na następnej rozprawie, a po wydaniu orzeczenia – do czasu przesłania akt do sądu odwoławczego. O uzupełnienie protokołu rozprawy przed sądem odwoławczym można się starać do czasu, aż akta nie zostaną zwrócone do sądu pierwszej instancji. Jeżeli sąd uzna, iż sprawa została dostatecznie wyjaśniona, zamyka rozprawę, musi jednak jeszcze raz udzielić stronom głosu. Nie jest wykluczone, by po zamknięciu rozprawy przeprowadzać dowód z dokumentu.
Po zamknięciu rozprawy sąd wydaje orzeczenie. W sprawach skomplikowanych może odroczyć jego ogłoszenie na okres do dwóch tygodni. W postępowaniu procesowym (o zapłatę, eksmisję, ustalenie wstąpienia w stosunek najmu, ochronę naruszonego posiadania) sąd wydaje orzeczenie w formie wyroku. Natomiast w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym (o stwierdzenie zasiedzenia, nabycia spadku, zniesienie współwłasności, podział spadku, ustanowienie drogi koniecznej) orzeczenie końcowe zapada w formie postanowienia.

Apelacja

Od orzeczenia merytorycznie rozstrzygającego sprawę, niezależnie czy ma formę wyroku, czy postanowienia, strona niezadowolona może wnieść apelację. Zazwyczaj strona zamierzająca odwołać się od orzeczenia żąda jego uzasadnienia (jest to tzw. zapowiedź apelacji). Wniosek o sporządzenie uzasadnienia można złożyć w ciągu tygodnia od ogłoszenia orzeczenia. Po otrzymaniu uzasadnienia strona ma dwa tygodnie na złożenie apelacji do sądu wyższej instancji (okręgowego, gdy sprawę rozpatrywał sąd rejonowy, lub apelacyjnego, gdy sprawa toczyła się w sądzie okręgowym) za pośrednictwem sądu, który wydał orzeczenie. Jeśli strona nie domagała się doręczenia uzasadnienia, może złożyć apelację w terminie dwudziestu jeden dni od ogłoszenia orzeczenia.
Sąd, ogłaszając orzeczenie, musi pouczyć strony występujące bez pełnomocnika (radcy prawnego, adwokata) o terminach i sposobie wniesienia środka odwoławczego. Apelację należy opłacić. Wpis wynosi tyle samo, ile przy wnoszeniu sprawy w pierwszej instancji (około 8% wartości przedmiotu sprawy). Istnieje oczywiście możliwość ubiegania się o zwolnienie z kosztów. Jeśli strona z przyczyn przez nią niezawinionych (na przykład z powodu ciężkiej choroby) nie złożyła w terminie apelacji, może wnioskować o przywrócenie terminu do jej złożenia. Pismo w tej sprawie z podaniem powodów opóźnienia oraz samą apelację należy złożyć w sądzie pierwszej instancji w ciągu tygodnia od ustania przyczyny uchybienia terminu. We wniosku trzeba też wykazać, że nieprzywrócenie terminu pociągnie za sobą ujemne skutki procesowe dla strony. Należy jednak pamiętać, iż przywrócenie terminu po upływie roku od jego uchybienia możliwe jest tylko w szczególnych sytuacjach.

Zażalenie

Jeśli sprawa przed sądem pierwszej instancji została zakończona pod względem formalnym, ale sąd nie wydał merytorycznego rozstrzygnięcia (na przykład gdy cofnięto wniosek lub pozew, strony zawarły ugodę, okazało się, że sprawa o to samo roszczenie między tymi samymi stronami została już wcześniej rozstrzygnięta), sąd wydaje postanowienie. Może to uczynić także na posiedzeniu niejawnym, wówczas doręcza jego odpis stronom. Od takiego postanowienia sądu przysługuje stronom środek odwoławczy w postaci zażalenia. Wnosi się je do sądu, który wydał to postanowienie, w terminie tygodnia od dnia jego doręczenia bądź ogłoszenia go podczas rozprawy. Wpis od zażalenia wynosi 1/5 wpisu wpłacanego przy składaniu pozwu.

Podstawa prawna:
- Kodeks postępowania cywilnego,
- Rozporządzenie  ministra sprawiedliwości z 17 grudnia 1996 r. w sprawie określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych  (Dz. U. nr 154, poz. 753 z późn. zm.)

Jawność postępowania

Zasadą jest, że rozpoznanie spraw w sądzie odbywa się jawnie. Jawność gwarantuje stronom prawo przeglądania akt sprawy, otrzymywania odpisów orzeczeń i wyciągów z akt (na przykład  protokołów z rozpraw), a także odpisów opinii biegłych oraz wszystkich pism i dokumentów składanych do akt przez strony przeciwne.
Jawność oznacza również, że na sali sądowej mogą być obecne nie tylko strony, ale także osoby postronne (ale muszą być pełnoletnie). Jawność zostaje wyłączona w całości lub w części jedynie wówczas, gdy rozpoznanie sprawy publicznie:
- zagrażałoby porządkowi publicznemu lub moralności,
- ujawnione zostałyby tajemnice państwowe lub służbowe.
Sąd może też zarządzić rozpoznanie sprawy przy drzwiach  zamkniętych na wniosek strony, jeśli:
- poda ona uzasadnione przyczyny,
- roztrząsane mają być okoliczności z życia rodzinnego.

Wyrok zaoczny

W postępowaniu procesowym istnieje możliwość wydania wyroku zaocznego. Ma to miejsce wówczas, gdy pozwany bez usprawiedliwienia nie stawił się na rozprawie i nie wypowiedział się co do przedmiotu sporu. Wystarczy, aby pozwany był prawidłowo powiadomiony o terminie rozprawy i otrzymał odpis pozwu z załącznikami (w aktach musi być dowód doręczenia pozwu i wezwania). Gdy treść pozwu wraz z dołączonymi dokumentami jest wystarczająca dla ostatecznego rozstrzygnięcia sporu i nie budzi wątpliwości co do zgodności z prawdziwym stanem rzeczy, sąd może wydać wyrok zaoczny. Wyrok taki doręcza się stronom z urzędu.
Powodowi przysługuje od wyroku zaocznego apelacja. Natomiast pozwany ma prawo złożyć sprzeciw w terminie tygodnia od doręczenia wyroku. Wpis od sprzeciwu wynosi połowę wpisu wpłacanego przy wnoszeniu sprawy. W sprzeciwie trzeba przedstawić zarzuty przeciwko rozstrzygnięciu sądu oraz podać fakty i dowody na ich poparcie. Z uwagi na to, iż sąd nadaje z urzędu wyrokowi zaocznemu rygor natychmiastowej wykonalności, składając sprzeciw, można domagać się zawieszenia tego rygoru. Trzeba jednak wykazać, że wyrok został wydany z naruszeniem przepisów regulujących tę kwestię, bądź uprawdopodobnić, że niestawiennictwo na rozprawę było niezawinione, a okoliczności przedstawione w sprzeciwie wywołują wątpliwości co do zasadności wyroku zaocznego.