Jak się wycofać z umowy. Dodatkowe zastrzeżenia

W umowie z wykonawcą czy ze sprzedawcą możemy sobie zastrzec – na wypadek, gdyby nie dotrzymał umowy – wypłatę zadatku i kary umownej (pisaliśmy o tym w Muratorach z lipca i września). To nie wszystko – możemy jeszcze ustalić, kiedy wolno nam odstąpić od tej umowy.

W prawie cywilnym obowiązuje generalna zasada, że „umów należy dotrzymywać” (pacta sunt servanda). Oznacza to przede wszystkim, że prawidłowo zawarta umowa zasadniczo nie może być rozwiązana bez jednoczesnej zgody obu stron. Kodeks cywilny w art. 395 zezwala jednak na odstępstwo od tej zasady. Przepis ten daje możliwość likwidacji umowy mocą samodzielnej decyzji tylko jednej jej strony. Do skutecznego rozwiązania umowy w drodze odstąpienia nie jest zatem potrzebna jakakolwiek zgoda drugiej strony. W razie wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za niezawartą. Odstąpienie od umowy powoduje powrót do sytuacji sprzed jej zawarcia, to znaczy do stanu takiego, jakby umowy wcale nie było.

Jak to sformułować

Aby klauzula ustanawiająca prawo do odstąpienia mogła przynieść związane z nią skutki prawne, musi być odpowiednio sformułowana.
Po pierwsze, w jej treści powinien być podany czas, w ciągu którego uprawniony będzie mógł z tego prawa skorzystać. Po jego upływie skuteczne odstąpienie od umowy na podstawie umownego prawa nie będzie już możliwe. Zwykle precyzuje się go, podając konkretną datę lub liczbę dni i moment, od którego ich upływ będzie liczony – najczęściej będzie to dzień zawarcia umowy bądź jej wykonania, czyli moment wydania towaru klientowi przy umowie sprzedaży lub gotowej już usługi (dni te nie muszą się bowiem pokrywać). Ścisłe określenie czasowych ram na wykonanie prawa odstąpienia jest konieczne, aby zlikwidować niepewność stron co do przetrwania umowy, którą wprowadza możliwość odstąpienia.
Po drugie, aby postanowienie umowy o możliwości odstąpienia od niej było ważne, niezbędne jest określenie, czy uprawnienie to przysługuje obu stronom, czy tylko jednej z nich.
Skorzystanie z umownego prawa odstąpienia zwykle może następować bez podawania przyczyn. Strony umowy mogą również ustalić, że odstąpienie od umowy będzie możliwe w razie niewykonania lub nienależytego wykonania umowy przez którąś z nich.

Jak odstąpić

Wykonanie prawa odstąpienia od umowy polega na skierowaniu przez korzystającą z niego stronę do drugiej strony umowy oświadczenia woli o odstąpieniu od niej. Kodeks cywilny nie uzależnia skuteczności tego oświadczenia od sporządzenia go w określonej formie. Może być ono zatem przekazane ustnie lub na piśmie.
Jednak ze względów dowodowych lepiej jest zawsze stosować formę pisemną. Jeżeli umowa została zawarta na piśmie, oświadczenie o odstąpieniu od niej również powinno przybrać formę pisemną. Niezachowanie tej formy nie spowoduje co prawda nieważności samego oświadczenia, jednakże w trakcie ewentualnego postępowania sądowego mogą się pojawić formalne i praktyczne utrudnienia w udowodnieniu, że złożono takie oświadczenie i że zrobiono to w terminie. Zasadniczo na okoliczność tę nie będzie możliwe przesłuchanie stron umowy ani świadków, chyba że przeprowadzenia tych dowodów zażąda konsument w sporze z przedsiębiorcą.
Jeśli pismo zawierające oświadczenie o odstąpieniu nie jest przekazywane osobiście, za potwierdzeniem odbioru na kopii, warto przesłać je listem poleconym – najlepiej za tak zwanym zwrotnym potwierdzeniem odbioru. W razie sporu pozwoli to łatwo i w sposób niebudzący wątpliwości udowodnić, że oświadczenie zostało przesłane i dotarło do adresata w terminie.
Aby oświadczenie o odstąpieniu mogło wywrzeć związany z nim skutek prawny w postaci wygaśnięcia umowy, do drugiej strony umowy powinno dojść przed upływem terminu wyznaczonego na odstąpienie i w sposób umożliwiający jej zapoznanie się z treścią oświadczenia (art. 61 Kodeksu cywilnego). Nie jest zatem konieczne, aby adresat oświadczenia rzeczywiście je przeczytał w tym czasie. Do spełnienia tego warunku wystarczy zawiadomienie adresata przez urząd pocztowy o nadejściu przesyłki.

Jakie skutki

Wykonanie umownego prawa odstąpienia powoduje konieczność zwrotu przez strony przysługujących im na podstawie umowy świadczeń, oczywiście jeśli przed złożeniem oświadczenia już je otrzymały (na przykład w wypadku umowy sprzedaży świadczeniem klienta będzie zapłacona sprzedawcy cena towaru, a świadczeniem sprzedawcy – przekazany klientowi towar). Świadczenia powinny być zwrócone w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach tak zwanego zwykłego zarządu. W odniesieniu do rzeczy w uproszczeniu chodzi tu o zmiany powstałe w związku z ich używaniem w zwykły sposób, do jakiego zostały one przeznaczone.
Sytuacja komplikuje się, gdy „prosty” zwrot świadczeń – w wypadku sprzedaży zwrot towaru sprzedawcy przez klienta i klientowi ceny przez sprzedawcę – jest niemożliwy. Stanie się tak, gdy zgodne z przeznaczeniem używanie rzeczy bądź jej demontaż spowoduje nieodwracalne zmiany rzeczy, na przykład zniszczenie zdjętych ze ściany kafelków. Wówczas zamiast rzeczy, która nie może być zwrócona w naturze, stronie uprawnionej należy się stosowne odszkodowanie.
W zamian za świadczone usługi, których zwrot w naturze z zasady jest niemożliwy, zawsze w rachubę będzie wchodziła zapłata sumy pieniężnej stanowiącej ich równowartość.

Podstawa prawna: Kodeks cywilny

Przykłady prawidłowego zapisu w umowie
- Strony postanawiają, że każdej z nich (zamawiającemu i przyjmującemu zamówienie) będzie przysługiwało prawo odstąpienia od umowy w terminie dziesięciu dni od dnia jej zawarcia. Strona odstępująca od umowy zapłaci drugiej stronie odstępne w wysokości 200 zł. Zapłata odstępnego nastąpi równocześnie ze złożeniem oświadczenia o odstąpieniu od umowy.
- Strony (zamawiający i przyjmujący zamówienie) postanawiają, że zamawiającemu będzie przysługiwało prawo odstąpienia od umowy w przypadku, gdy przyjmujący zamówienie opóźni się z rozpoczęciem lub zakończeniem wykonania zamówionych prac ponad siedem dni.

Przykład oświadczenia o odstąpieniu od umowy

Mikołów, 1 lipca 2004 r.

Oświadczenie o odstąpieniu od umowy

„Marbud" Sp. z o.o.
   ul. Leśna 380
   43-190 Mikołów 

Korzystając z uprawnienia przysługującego mi na podstawie par. 5 umowy nr 350/04 z 15 czerwca br., oświadczam, iż odstępuję od tejże umowy.

...................
(własnoręczny podpis
odstępującego)

Kiedy płacimy odstępne

Szczególnym rodzajem umownego prawa odstąpienia jest odstępne uregulowane w art. 396 Kodeksu cywilnego. Polega ono na uzależnieniu skutku, jaki ma przynieść złożenie oświadczenia woli o odstąpieniu od umowy, od zapłaty określonej w treści umowy sumy pieniężnej – tak zwanego odstępnego. Aby doszło do odstąpienia, odstępne powinno być, w zasadzie, zapłacone równocześnie ze złożeniem oświadczenia. Ponadto przy zastrzeganiu odstępnego powinny być spełnione inne warunki wymagane dla ważności klauzuli o umownym prawie odstąpienia, czyli wskazany termin, w którym można je zrealizować, oraz strona lub strony uprawnione do odstąpienia.

Kiedy umowne, kiedy ustawowe odstąpienie

Umowne prawo odstąpienia należy odróżnić od uprawnienia do odstępowania od umów na mocy przepisów niektórych ustaw (ustawowe prawo odstąpienia). Ustawy te określają rodzaj umów, od których można odstąpić, oraz szczegółowe zasady, na jakich z prawa tego można korzystać. Przykładowo ustawy o kredycie konsumenckim i o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny przyznają konsumentom prawo do odstępowania od uregulowanych w nich umów. Druga z wymienionych ustaw pozwala na odstąpienie od umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa (z akwizytorami w miejscu pracy, mieszkaniu, na ulicy) i na odległość (w tym przez Internet lub za pomocą wydrukowanego wraz z reklamą zamówienia). Ustawy te ponadto zakazują przedsiębiorcom zmieniania na gorsze dla konsumentów ustalonych w nich zasad odstępowania od umów oraz umownego wyłączania przysługujących konsumentom z tytułu tych ustaw uprawnień.
Również Kodeks cywilny w art. 635 przewiduje prawo do odstąpienia od umowy w razie opóźnienia w wykonaniu dzieła, a w art. 636 w wypadku wadliwego wykonywania prac.