wtorek, 5 lipca 2011

Umowa darowizny. Porady dla darczyńców i obdarowanych



Przyjemnie jest zarówno coś od kogoś dostać, jak i coś komuś dać. Z darowizną mogą się jednak wiązać problemy. Czasami trzeba ją nawet oddać albo odebrać.
Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Cechą charakterystyczną tej czynności prawnej jest bezpłatność. Obdarowany nie może płacić za darowiznę. Jeśli pojawia się element odpłatności, nie można mówić o darowiźnie. Stronami umowy darowizny są darczyńca (ten, kto obdarowuje) i obdarowany (ten, kto przyjmuje).

Jaką powinna mieć formę
Oświadczenie darczyńcy powinno być złożone w formie aktu notarialnego. Jednak także umowa
darowizny zawarta bez zachowania tej formy staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione. Oświadczenie obdarowanego o przyjęciu darowizny może być złożone w każdej formie, nawet w sposób dorozumiany. Samo przyjęcie (odebranie) przedmiotu darowizny jest już traktowane jako złożenie takiego oświadczenia. Oświadczenia obu stron umowy darowizny nie muszą być składane równocześnie. Oczywiście oświadczenie darczyńcy powinno być złożone wcześniej, bo to on zobowiązuje się do określonego świadczenia na rzecz obdarowanego. Jeśli strony nie złożą ich równocześnie, umowa darowizny dochodzi do skutku dopiero z chwilą złożenia oświadczenia o przyjęciu darowizny przez obdarowanego (nawet w sposób dorozumiany, na przykład przez przyjęcie darowizny).

Uwaga! Dorozumianych form oświadczeń o przyjęciu darowizny nie można stosować do umów przeniesienia własności nieruchomości, użytkowania wieczystego czy własnościowego
spółdzielczego prawa do lokalu, gdyż przepisy szczególne bezwzględnie wymagają dla nich formy aktu notarialnego pod rygorem nieważności.

Darowizna otrzymana przez jednego z małżonków stanowi jego majątek odrębny

Inaczej jest, gdy wolą darczyńcy było obdarowanie obojga małżonków. Wtedy przedmiot darowizny wchodzi w skład majątku wspólnego (stanowiącego ich majątek tak zwany dorobkowy). Nawet jeśli umowę darowizny zawrze tylko jeden z małżonków, a darczyńca postanowi obdarować oboje, przedmiot darowizny i tak wchodzi do majątku wspólnego. Nie jest wymagane przyjęcie daro-wizny przez drugiego małżonka, który nie był obecny przy przyjmowaniu przedmiotu darowizny. Wolą darczyńcy może być również obdarowanie małżonków udziałami we współwłasności rzeczy i wtedy stanowią one ich majątki odrębne. Małżonkowie mogą samodzielnie dysponować przedmiotami lub udziałami należącymi do ich majątków odrębnych. Powinni oczywiście działać w granicach obowiązku nałożonego przez Kodeks rodzinny i opiekuńczy stanowiący o współdziałaniu małżonków dla dobra rodziny, ale nie zmienia to prawa do dysponowania przedmiotem darowizny na zasadzie majątku odrębnego.

Gdy małżonkowie chcą podarować przedmiot należący do majątku wspólnego, wymagana jest zgoda obojga
Drobnych, zwyczajowo przyjętych darowizn przedstawiających niewielką wartość materialną ta zasada nie dotyczy. Jeżeli umowę darowizny z majątku wspólnego zawarł tylko jeden z małżonków, jej ważność jest uzależniona od potwierdzenia czynności przez drugiego. Oświadczenie o potwierdzeniu darowizny drugi małżonek może złożyć z własnej inicjatywy lub na żądanie obdarowanego. Jest to możliwe tak długo, jak małżonek żyje i nie złoży oświadczenia o odmowie potwierdzenia darowizny. Współmałżonek, który w drodze umowy z inną osobą dokonał na jej rzecz darowizny przedmiotu objętego wspólnością ustawową, nie może się domagać nieważności takiej umowy z tego tylko powodu, że została ona zawarta bez zgody drugiego małżonka, i to dopóty, dopóki dopuszczalne jest potwierdzenie tej umowy (uchwała SN z 5 marca 1981 r. III CZP 1/81, OSNCP 19/81, z. 8, poz. 145). Po ustaniu wspólności ustawowej rozporządzenie udziałem w przedmiocie, który należał do majątku wspólnego, przez jednego z małżonków i bez zgody drugiego jest bezskuteczne o tyle, o ile narusza uprawnienia drugiego z małżonków wynikające z przepisów o podziale wspólnego majątku małżonków (uchwała SN z 28 lipca 1993 r. III CZP 95/93 OSNCP 1994, z. 2, poz. 30). O tej bezskuteczności orzeka sąd. Małżonkowie mogą obdarowywać się wzajemnie zarówno przedmiotami należącymi do majątków odrębnych, jak też z majątku wspólnego. W drugim przypadku darowizna wymaga zgody współmałżonka, który jednocześnie jest obdarowanym.

Czy darczyńca odpowiada za niewykonanie umowy?

Darczyńca jest obowiązany do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania darowizny, jeżeli została ona wyrządzona umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa. Zaistnienie szkody musi udowodnić obdarowany. Może on też żądać odsetek za opóźnienie w wydaniu przedmiotu darowizny. Może je jednak naliczać dopiero od dnia wytoczenia powództwa o naprawienie szkody wynikłej z tytułu nienależytego wykonania umowy darowizny. Ze szkodą mamy do czynienia na przykład wtedy, gdy ktoś podarował drugiej osobie mieszkanie, ale nie wyprowadził się z niego albo nie wykwaterował najemców, i obdarowany nie mógł w nim zamieszkać. Szkodą jest wtedy czynsz płacony przez obdarowanego za wynajem innego mieszkania.

Co zrobić, gdy darowana rzecz ma wady?

Darczyńca jest wówczas obowiązany do naprawienia szkody, którą wyrządził obdarowanemu przez to, że wiedząc o wadach, nie zawiadomił go o nich we właściwym czasie. Nie można jednak tego żądać, gdy obdarowany mógł z łatwością wadę zauważyć. Darczyńca nie ponosi odpowiedzialności, jeżeli nie udowodni mu się, że o wadzie wiedział, oraz wtedy, gdy we właściwym czasie zawiadomił obdarowanego o wadzie rzeczy, która była przedmiotem darowizny. Obdarowany nie może żądać wymiany rzeczy na niewadliwą, a jedynie naprawienia wynikłej szkody.

Darowizna może zobowiązywać

Darczyńca może nałożyć na obdarowanego polecenie określonego zachowania, które leży w interesie darczyńcy, obdarowywanego lub osoby trzeciej. Na przykład darczyńca może prosić, aby obdarowany opiekował się jego grobem (interes darczyńcy), podjął studia (interes obdarowanego) albo opiekował się osobą niedołężną (interes osoby trzeciej). Obdarowany, przyjmując darowiznę, godzi się w sposób dorozumiany z obowiązkiem wykonania polecenia zawartego w umowie darowizny. Takie polecenie może być nałożone przed zawarciem darowizny, po jej zawarciu, a nawet po jej wykonaniu. Darczyńca może żądać wykonania polecenia nawet przed sądem, chyba że ma ono na celu wyłącznie korzyść obdarowanego. Natomiast po śmierci darczyńcy wypełnienia polecenia mogą żądać jego spadkobiercy, a jeżeli ma ono na względzie interes społeczny – także właściwy organ państwowy (na przykład gdy polecenie dotyczyło wsparcia finansowego szkoły lub domu dziecka). Obdarowany ma obowiązek wypełnienia polecenia. Może jednak odmówić, jeżeli nastąpiła istotna zmiana stosunków (na przykład polecone działanie stało się niemożliwie, bo obdarowany zapadł na ciężką chorobę i nie może kontynuować studiów lub sprawować opieki nad osobą niedołężną, albo stan majątkowy obdarowanego znacznie się pogorszył, a osoby, na rzecz której miało być wykonane polecenie, znacznie się poprawił). Jeżeli wypełnienia polecenia żąda darczyńca lub jego spadkobiercy, obdarowany może zwolnić się od tego przez wydanie przedmiotu darowizny w naturze i w takim stanie, w jakim przedmiot ten się znajduje. Nie może jednak tego zrobić, gdy wypełnienia polecenia żąda właściwy organ. Jeśli darczyńca odmówi przyjęcia z powrotem przedmiotu darowizny, obdarowany jest zwolniony z obowiązku wypełnienia polecenia.

Jakie pułapki, jeśli podarowano nieruchomość?

Jeżeli przedmiotem darowizny jest nieruchomość z założoną księgą wieczystą, to czynność taka nie podlega rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. Oznacza to, że darowizna może się okazać nieskuteczna (czyli obdarowany nie nabędzie własności), jeśli darczyńca był błędnie wpisany do księgi wieczystej jako właściciel albo jego prawo nie zostało jeszcze wykreślone (na przykład zanim podarował nieruchomość, sprzedał ją komuś innemu). W przypadku kupna nieruchomości od osoby wpisanej do księgi wieczystej doszłoby do skutecznego nabycia własności; przy darowiźnie, czyli umowie nieodpłatnej, taki skutek nie nastąpi, zaś prawowity właściciel może się upomnieć o wydanie nieruchomości. Zasada ta dotyczy wszystkich rozporządzeń nieodpłatnych.

Kiedy można odwołać darowiznę
Niedostatek darczyńcy. Darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny mogłoby spowodować uszczerbek dla:
- własnego utrzymania (usprawiedliwionych potrzeb) albo
- ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.
Jest to sytuacja wyjątkowa. Darczyńca nie może powoływać się na ciężką sytuację majątkową, jeśli taka istniała już przed zawarciem umowy darowizny albo została spowodowana nierozważnym działaniem darczyńcy. Uprawnienie do odwołania darowizny jeszcze niewykonanej przysługuje wyłącznie darczyńcy. Nie mają go spadkobiercy, nawet gdy zmiana stanu majątkowego darczyńcy nastąpiła jeszcze za jego życia. Jeżeli darczyńcami było kilka osób, a pogorszenie stanu majątkowego dotyczy tylko jednej, to odwołać darowiznę może tylko ona – w odniesieniu do części, jaką darowała. Śmierć obdarowanego nie stanowi przeszkody do odwołania darowizny. Nie można jej odwołać, gdy sytuacja majątkowa darczyńcy polepszyła się, na przykład niespodziewanie wygrał w totolotka. Jeżeli darczyńca popadnie w niedostatek już po wykonaniu darowizny, obdarowany ma obowiązek dostarczać mu środki, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Ten obowiązek ogranicza się jedynie do wartości darowizny, jaka pozostała z całego jej przedmiotu (czyli w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, na przykład kwoty niewydanej przez obdarowanego). Obdarowany może się jednak zwolnić z tego obowiązku, zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia. Nie musi zwracać przedmiotu darowizny, a jedynie spełnić określone świadczenia (mogą to być świadczenia pieniężne, opał, bezpłatne mieszkanie). Od woli obdarowanego zależy, czy będzie on spełniał świadczenia okresowo, czy też odda wartość wzbogacenia. Zwrot może nastąpić zarówno przez fizyczne wydanie przedmiotu darowizny w stanie, w jakim znajduje się on w chwili powstania obowiązku zwrotu, jak też przez wypłacenie jego wartości w gotówce. Jeśli darczyńca znajdzie się w niedostatku wtedy, gdy obdarowanemu już nic nie zostało z darowizny, nie można nałożyć obowiązku takich świadczeń, chyba że obdarowany świadomie roztrwonił majątek, aby nie wspomóc darczyńcy. Generalnie przyczyna popadnięcia w niedostatek jest obojętna. Jednakże niedostatek wywołany przez darczyńcę umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa (na przykład roztrwonienie majątku w związku z nadużywaniem alkoholu) nie daje mu prawa do świadczeń opisanych wyżej. Obowiązek świadczeń na rzecz darczyńcy wygasa wraz z jego śmiercią. Świadczenia te muszą się skończyć również wtedy, gdy obdarowanemu nie pozostanie już nic z darowizny. Przedstawione obowiązki mogą przejść na spadkobierców obdarowanego, jeśli wzbogacenie z tytułu darowizny istnieje jeszcze po jego śmierci i wejdzie w skład masy spadkowej. Rażąca niewdzięczność obdarowanego. Darczyńca może odwołać darowiznę już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności, czyli czynności skierowanych przeciwko darczyńcy z nieprzyjaznym zamiarem. Może to być działanie lub zaniechanie, na przykład popełnienie przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu i czci darczyńcy lub jego mieniu, a także naruszenie przez obdarowanego obowiązków wynikających ze stosunków osobistych łączących go z darczyńcą. Podstawą odwołania darowizny może być również niewłaściwe zachowanie się obdarowanego wobec osoby bliskiej darczyńcy, zwłaszcza w sytuacji gdy obdarowany zamierza wpływać w ten sposób pośrednio na darczyńcę (na przykład znęca się nad chorym czy też kalekim dzieckiem darczyńcy albo jego małżonkiem). Zaniechaniem może być na przykład brak odpowiedniej reakcji obdarowanego na przestępne zachowanie jego bliskich (dzieci, małżonka) wobec darczyńcy i tolerancyjna postawa w stosunku do ich czynów. Może to być poczytane za ciężkie naruszenie obowiązków rodzinnych uzasadniające odwołanie darowizny, ale tylko wtedy, gdy obdarowany miał realne możliwości podejmowania działań. Odwołać darowiznę może tylko darczyńca, nie może tego zrobić żadna inna osoba. Jeśli jest kilku darczyńców, odwołać darowiznę może tylko ten, któremu okazano niewdzięczność, chociażby darowany przedmiot nie był podzielny. Oczywiście, odwołanie dotyczyć będzie części, jaką darczyńca uprawniony do odwołania rozporządził (na przykład udziału we współwłasności nieruchomości). Okazanie niewdzięczności wobec jednego z darczyńców nie upoważnia pozostałych do odwołania dokonanych przez nich darowizn. Zasadę tę stosuje się również w odwrotną stronę – dopuszczenie się rażącej niewdzięczności przez jedną z osób obdarowanych nie uprawnia darczyńcy do odwołania darowizny także w stosunku do osób, którym takiego zarzutu nie można postawić. Dotyczy to także sytuacji, gdy przedmiot darowizny jest niepodzielny. Jednak w przypadku darowizny poczynionej na rzecz małżonków, z których tylko jeden okazał rażącą niewdzięczność, istnieje możliwość odwołania darowizny wobec obojga obdarowanych. Darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył. Oświadczenie o przebaczeniu może być złożone w sposób wyraźny lub tylko domniemany. Spadkobiercy darczyńcy mogą odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności tylko wtedy, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój jego zdrowia, którego skutkiem była śmierć. Spadkobiercy nie mogą jednak przebaczyć obdarowanemu.
Uwaga!  Darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.

Przyczyny odwołania darowizny w orzecznictwie sądowym
- Zawiedzione oczekiwania darczyńcy co do należytego zajmowania się przez obdarowanego przedmiotem darowizny nie mogą uzasadniać odwołania darowizny na podstawie art. 898 § 1 k.c. (wyrok Sądu Najwyższego z 2 grudnia 2005 r. sygn. II CK 265/05, Biul.SN 2006/3/11).
- Incydentalne sprzeczki, tym bardziej sprowokowane, nie mogą być podstawą do odwołania darowizny (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 22 listopada 2005 r. sygn. VI Ca 527/05, Rejent 2005/11/156).
- Jako przesłankę uprawnienia darczyńcy do odwołania darowizny ustawodawca w art. 898 k.c. statuuje rażącą niewdzięczność. Posługuje się więc typowym zwrotem niedookreślonym, pozostawiając sądowi ustalenie, czy konkretne zachowania mieszczą się w pojęciu rażącej
niewdzięczności i odsyłając w tym zakresie przede wszystkim do układu norm moralnych (wyrok SN z 13 października 2005 r. sygn. I CK 112.05).
- Nie mogą być uznane za rażącą niewdzięczność przykrości i krzywdy czynione impulsywnie, lecz mieszczące się w granicach zwykłych konfliktów życia codziennego (wyrok SN z 5 lipca 2001 r. sygn. II CKN 818/00).
- Pod pojęcie rażącej niewdzięczności podpada tylko takie zachowanie obdarowanego, które polega na działaniu lub zaniechaniu skierowanym bezpośrednio lub nawet pośrednio przeciwko darczyńcy i nacechowane jest złą wolą obdarowanego. Chodzi tu przede wszystkim o popełnienie przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub czci albo mieniu darczyńcy oraz o naruszenie przez obdarowanego spoczywających na nim obowiązków wynikających ze stosunków osobistych (rodzinnych) łączących go z darczyńcą. O rażącej niewdzięczności z reguły nie może być mowy, gdy obdarowany dopuszcza się wobec darczyńcy działań godzących w jego dobra, ale czyni to nieumyślnie, a nawet umyślnie, lecz działania te nie wykraczają poza ramy zwykłych konfliktów życiowych (rodzinnych) w określonym środowisku (wyrok SN z 5 października 2000 r. sygn.II CKN 280/00).
- W sytuacji gdy przedmiot darowizny wszedł do majątku objętego wspólnością ustawową, odwołanie jej z powodu rażącej niewdzięczności może być dokonane w stosunku do jednego z małżonków, a także w stosunku do tego, który nie brał udziału w zawarciu umowy darowizny (wyrok SN z 28 września 1979 r. III CZP 15/79 OSNCP 1980, z. 4, poz. 63).

W jaki sposób odwołać

Odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie. Jest to forma dla celów dowodowych, co oznacza, że jej niezachowanie nie powoduje nieważności odwołania. Można ją więc też odwołać ustnie, ale może być wówczas problem z wyegzekwowaniem zwrotu przedmiotu darowizny, gdy obdarowany zaprzeczy, że dotarło do niego oświadczenie o odwołaniu (a bez tego nie ma obowiązku zwrotu). Oświadczenie o odwołaniu darowizny nie musi zawierać jakiejś ściśle określonej treści. Musi być zrozumiałe – darczyńca powinien w sposób jednoznaczny zawiadomić obdarowanego, że dokonaną na jego rzecz darowiznę odwołuje, i podać tego powód. Odwołania nie można dokonać w sposób dorozumiany. Oświadczenie staje się skuteczne, gdy doszło do obdarowanego w taki sposób, że mógł on się zapoznać z jego treścią. Darowizny nie można odwołać przed sądem, a jedynie w formie oświadczenia złożonego darczyńcy. W sądzie można dochodzić ewentualnego wydania przedmiotu darowizny, która została odwołana. Przepisów o odwołaniu darowizny nie stosuje się, gdy darowizna czyni zadość obowiązkom wynikającym z zasad współżycia społecznego, na przykład obowiązkom moralnym, względom przyzwoitości (wdzięczność za uratowanie życia, za opiekę w chorobie, za pomoc rodzinie w czasie choroby lub nieobecności w domu darczyńcy), względom rodzinnym (pomoc kalekiemu dziecku), względom humanitarnym (opłacenie zabiegu w klinice krajowej lub zagranicznej, opłacenie leków). W razie sporu to sąd musi ocenić przesłanki odwołania darowizny.
Podstawa prawna:
- Kodeks cywilny
- Kodeks rodzinny i opiekuńczy
- ustawa z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. z 2001 r. nr 124, poz. 1361 z późn. zm.)

1 komentarz: