niedziela, 3 lipca 2011

Zachowek. Dla pominiętych w testamencie



Każdy może dowolnie zadysponować swoim majątkiem na wypadek śmierci. Prawo daje jednak osobom najbliższym uprawnienie do uzyskania pewnych kwot, nawet jeśli zostaną odsunięte od dziedziczenia.
Nazywana jest tak kwota należna niektórym osobom uprawnionym do dziedziczenia ustawowego, które zostały pominięte przez spadkodawcę w testamencie. Nie oznacza to, że osoba uprawniona do zachowku staje się spadkobiercą – może ona jedynie wystąpić z roszczeniem pieniężnym do wskazanego w testamencie spadkobiercy. Obowiązek zaspokojenia roszczeń z tytułu zachowku należy do długów spadkowych.
Kto może wystąpić o zachowek

Przysługuje on zstępnym, czyli dzieciom, wnukom i prawnukom, a także małżonkowi i rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do dziedziczenia ustawowo. Wnuki mogą jednak wystąpić o zachowek tylko w sytuacji, gdy dzieci spadkodawcy nie żyją, a rodzice – kiedy spadkodawca nie pozostawił zstępnych.
- Przykład 1 Adam S. w testamencie zapisał swój majątek przyjaciółce Annie K. W chwili otwarcia testamentu żyją: dziecko, żona oraz matka Adama S. Roszczenie o zachowek mają zatem dziecko i żona Adama S. Matka w tej sytuacji nie ma prawa do zachowku, ponieważ jest w dalszym kręgu uprawnionych do spadku.
- Przykład 2 Jan K. był bezdzietnym kawalerem i w testamencie zapisał cały spadek swojej narzeczonej Annie W. W tym przypadku uprawnieni do zachowku będą rodzice Jana K.
– jako osoby, które dziedziczyłyby po nim ustawowo, gdyby nie pozostawił testamentu.
Zachowek należy się nie tylko osobom całkowicie pominiętym w testamencie, ale także tym, które wprawdzie zostały powołane do spadku, ale ich udział spadkowy jest niższy niż kwota, którą otrzymałyby w ramach należnego im zachowku. W takiej sytuacji przysługuje im roszczenie o tak zwane uzupełnienie zachowku, czyli o zapłatę kwoty potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Roszczenie o zachowek podlega dziedziczeniu, ale przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych po pierwszym spadkodawcy.
- Przykład 3 Krzysztof Z. zapisał cały spadek jednemu z synów. Drugi syn nie żyje, ale pozostawił po sobie dwójkę dzieci. Wnuki dziedziczą zatem prawo do zachowku.
Uprawniony do zachowku może przenieść przysługującą mu z tego tytułu wierzytelność na inną osobę (patrz postanowienie SN z 13 lutego 1975 r., III CZP 91/74, OSN 1976 r., nr 1, poz.6).
Ile może uzyskać
Zachowek to równowartość:
- 2/3 udziału spadkowego, jeśli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jest osobą małoletnią;
- 1/2 udziału spadkowego – w pozostałych przypadkach.
- Przykład 4. Krzysztof N. w chwili śmierci pozostawał w ważnym związku małżeńskim, miał troje dzieci, w tym dwoje dorosłych. W testamencie powołał do spadku swojego siostrzeńca. Do zachowku uprawnieni będą w tej sytuacji dzieci oraz żona spadkobiercy. Jeśli dziedziczyliby ustawowo, każde z nich otrzymałoby udziały spadkowe w wysokości 1/4 wartości spadku. Żona i dwoje dorosłych dzieci mogą się domagać kwot stanowiących równowartość 1/8 części spadku (połowy udziałów spadkowych przypadających im przy dziedziczeniu ustawowym), a małoletni równowartości 1/6 części spadku (2/3 udziału spadkowego przypadającemu mu w drodze dziedziczenia ustawowego).
Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku uwzględnia się spadkobierców niegodnych oraz tych, którzy spadek odrzucili. Nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia lub zostali wydziedziczeni w testamencie.
Może się zdarzyć, że spadkobierca testamentowy nie będzie miał możliwości zaspokojenia w całości roszczeń o zachowek. Weźmy taki przykład: głównym składnikiem spadku jest mieszkanie, w którym mieszka zobowiązany do zapłaty zachowku, ale jego sytuacja majątkowa i osobista nie pozwala mu na zapłatę sumy należnej z tytułu zachowku. W związku z tym dopuszczalne jest obniżenie wysokości tej sumy ze względu na zasady współżycia społecznego (patrz uchwała SN z 19 maja 1981 r., III CZP 18/81, OSN 1981 r., nr 12, poz. 228). Należy pamiętać, że darowizna otrzymana od spadkodawcy za jego życia zaliczana jest na poczet zachowku. To samo dotyczy kosztów wykształcenia zstępnych uprawnionych do zachowku, jeżeli przekroczyły przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku. Przekroczenie miary nastąpi na przykład wtedy, gdy osiągnięcie wyższego wykształcenia przez jedno dziecko odbywa się kosztem pozostałych dzieci.

Do którego sądu z pozwem o zachowek?

Pozew składamy w sądzie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeśli jego miejsca zamieszkania w Polsce nie można ustalić, to w sądzie, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część.

Ile kosztuje sprawa o zachowek?

Wraz z wniesieniem pozwu należy uiścić opłatę sądową, której wysokość zależy od wysokości roszczenia z tytułu zachowku. Jest to opłata stosunkowa i wynosi 5% wartości przedmiotu sporu, a w postępowaniu apelacyjnym 5% wartości przedmiotu zaskarżenia.

Roszczenie o zachowek nie przysługuje:
- osobom, które zostały uznane za niegodne dziedziczenia prawomocnym orzeczeniem sądu;
- małżonkowi wyłączonemu od dziedziczenia (gdy spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione);
- małżonkowi, w stosunku do którego orzeczono separację;
- tym, którzy odrzucili spadek;
- osobom, które zawarły z przyszłym spadkodawcą umowę notarialną o zrzeczeniu się dziedziczenia;
- wydziedziczonym przez spadkodawcę w testamencie;
- rodzeństwu spadkodawcy oraz zstępnym rodzeństwa.
W przypadku osoby niegodnej, wydziedziczonej oraz tej, która odrzuciła spadek, uprawnionymi do zachowku stają się ich zstępni. Natomiast w przypadku osób, które zrzekły się dziedziczenia, ich zstępni zachowują prawo do zachowku tylko wtedy, gdy z umowy o zrzeczeniu się dziedziczenia wynika, że nie obejmuje ono zstępnych zrzekającego się.


Ile czasu na zażądanie zachowku?

Roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem trzech lat od daty ogłoszenia testamentu przez sąd. Natomiast roszczenie przeciwko osobie zobowiązanej do uzupełnienia zachowku na podstawie otrzymanej darowizny od spadkodawcy przedawnia się po trzech latach od dnia otwarcia spadku. W tym okresie trzeba wnieść pozew o zachowek.

Jak obliczyć wysokość zachowku

- Najpierw trzeba określić wartość całego spadku. Ustala się ją według cen z dnia orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku (uchwała SN z 26 marca 1985 r., III CZP 75/84, OSN 1985 r., nr 10, poz. 147).
- Do wartości spadku należy doliczyć darowizny spadkodawcy na rzecz osób uprawnionych do zachowku oraz spadkobierców. Nie dolicza się zwyczajowych drobnych darowizn ani dokonanych dawniej niż dziesięć lat przed otwarciem spadku, ani darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami oraz nieuprawnionych do zachowku. Przy obliczaniu zachowku dla zstępnego nie dolicza się darowizn uczynionych przez spadkodawcę w okresie, kiedy nie miał zstępnych, z wyjątkiem dokonanych na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się zstępnego. Natomiast przy obliczaniu zachowku dla małżonka nie dolicza się darowizn przekazanych przez spadkodawcę przed zawarciem z nim małżeństwa. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z dnia jej dokonania i cen z chwili ustalania zachowku. Na przykład wartość nowego samochodu kupionego za 30 tys. zł i podarowanego w 2000 r. to kwota, jaką w chwili ustalania zachowku zapłacimy za nowy samochód tej samej marki.
-  Od wartości spadku należy odliczyć długi spadkowe, na przykład koszty pogrzebu i nagrobka spadkodawcy. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń.
- Następnie liczymy udział, jaki przypadłby uprawnionemu do zachowku, gdyby dziedziczył ustawowo (zasady takiego dziedziczenia omówiliśmy w „Muratorze” 9/2007, s. 227).
-  Udział mnożymy przez odpowiedni ułamek – 1/2 lub 2/3 – i otrzymujemy kwotę należnego zachowku.
- Kwotę zachowku pomniejszamy o wartość ewentualnych darowizn uczynionych na rzecz uprawnionego do zachowku. Pozostała kwota to zachowek należny do wypłaty.

Kto odpowiada za wypłatę zachowku
Zobowiązani z tytułu zachowku są w pierwszej kolejności spadkobiercy. Może się jednak zdarzyć, że spadkobierca zobowiązany do zapłaty zachowku sam jest do niego uprawniony. Wówczas odpowiada tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Za wypłatę zachowku odpowiadają także osoby, które otrzymały od spadkobiercy darowiznę doliczoną do spadku – jeżeli uprawniony do zachowku nie może otrzymać od spadkobiercy należnej mu kwoty tytułem zachowku lub otrzymał tylko część tej kwoty. Wtedy może on żądać sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku właśnie od osoby, która otrzymała darowiznę od spadkodawcy. Odpowiedzialność obdarowanego ogranicza się tylko i wyłącznie do wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Należy pamiętać, że w takiej sytuacji uprawniony do zachowku musi najpierw wykazać, że nie może uzyskać należnego mu zachowku od spadkobiercy, natomiast osoba obdarowana mogłaby zaspokoić roszczenie o zachowek. Jeśli obdarowany zużył lub utracił przedmioty otrzymane w darowiznie, nie odpowiada za zachowek, chyba że działał w tak zwanej złej wierze (wiedział, że jest zobowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku, a mimo to rozporządził przedmiotami – może to być potraktowane jako działanie na szkodę wierzyciela). Jeżeli kilka osób zostało obdarowanych przez spadkodawcę, a darowizny te podlegają doliczeniu do spadku, odpowiedzialność ponosi obdarowany najpóźniej. Obdarowani wcześniej ponoszą odpowiedzialność dopiero wtedy, jeśli od najpóźniej obdarowanego uprawniony do zachowku nie może otrzymać uzupełnienia. Obdarowani mogą się zwolnić z obowiązku zapłaty kwoty niezbędnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny.

Podstawa prawna:

- Kodeks cywilny
- Kodeks postępowania cywilnego
- ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 2005 r. nr 167, poz. 1398)
.

1 komentarz: